هالی دگرس، نویسنده‌ای ایرانی-آمریکایی است که با بخش خاورمیانه شورای آتلانتیک همکاری دارد. از او در نیویورک تایمز یادداشتی منتشر شده است درباره توماج صالحی که در ادامه ترجمه‌ای از آن را می‌خوانید.
یک سال پیش، ساعت ۱:۳۰ یک بامداد دلپذیر در شاهین‌شهر، توماج صالحی، رپر ایرانی روی سقف ساختمان محل سکونتش نشسته بود و ترانه می‌نوشت که دید کسی از یک خودرو پراید بیرون جهید و شروع به جست‌وجو در سطل زباله کرد ... صحنه‌ای غم‌انگیز اما آشنا.
توماج آن شب با من (نگارنده، هالی دگرس) روی توییتر در تماس بود و گفت که در ایران پراید یکی از ارزان‌ترین خودروها بوده است؛ حالا همان پراید (که توماج می‌گفت) دو میلیارد ریال (معادل سه هزار و ۹۰۰ دلار) است.
این در حالی است که متوسط درآمد در ایران حدود ماهانه ۱۰۰ دلار در ماه است. توماج گفت که مردم «دارند تمام می‌شوند».
منظور او این بود که جمهوری اسلامی دارد مردم را تمام می‌کند.
چهار ماه بعد (پس از رد و بدل شدن این پیام‌ها) توماج ۳۲ ساله در زندان بود و هنوز هم همانجاست. او در اکتبر سال ۲۰۲۲، به خاطر حمایت از تظاهرات ضدحکومتی در اعتراض به کشته شدن [ژینا] مهسا امینی ۲۲ ساله دستگیر شد.
جان توماج در خطر است. جمهوری اسلامی طی هفته‌های گذشته بسیاری را به چوبه دار سپرده و سازمان‌های حقوق بشری می‌گویند توماج هم در خطر اعدام قریب‌الوقوع است. افزایش دهشتناک اعدام‌ها در ایران برای خاموش کردن مخالفان، جمهوری اسلامی را به یکی بزرگ‌ترین اعدام‌کنندگان جهان بدل کرده است.
اما کارزار جمهوری اسلامی برای سرکوب مخالفان جواب نخواهد داد؛ نسل «زد» سفت‌وسخت سر جایش ایستاده که درخواست این نسل برای تغییر نمی‌تواند خاموش بماند. توماج هم این را می‌داند. موسیقی او بود که کمک کرد نسل «زد» صدایش را پیدا کند.
سال‌هاست که جوانان ایرانی جذب بی‌باکی و ضدحکومتی بودن آهنگ‌های توماج شده‌اند. او رپ فارسی می‌خواند. الگوی توماج توپاک شکور، رپر آمریکایی است و مثل توپاک شکور، توماج هم از بی‌عدالتی و نابرابری می‌گوید که جامعه او را اسیر کرده است.
در ایران، فقر، کودکان کار، کشتن معترضان و اعدام چند چشمه از اینهاست. انگشت توماج به سمت سران مذهبی جامعه نشانه رفته و فساد، بی‌کفایتی در مدیریت و سرکوب جامعه را گوشزد کرده است.
جوانان به‌جان‌آمده در ایران با تمام موضوعات ترانه‌های توماج ارتباط می‌گیرند.
نگارنده (هالی دگرس) به توماج درباره پژوهش در مورد نسل «زد» پیام داده و او در پاسخ گفته است که «نوجوانان و جوانان آینده‌ای برای خود متصور نیستند».
او گفت که آرزوها و استعداد جوانان رنگ باخته و مردم ناامید و پوچ‌گرا شده‌اند.
توماج در خانواده‌ای کارگری با اصالت بختیاری متولد شد. پدر و مادر او هم از نظر سیاسی فعال بودند. پدرش هشت سال در حبس بود و مادر او هم برای مدت کوتاهی زندانی شده است.
برادر توماج، دریچه او به دنیای موسیقی هیپ‌هاپ بود. در آن زمان او پسری نوجوان بود و ترانه‌های خودش را می‌نوشت. توماج در یکی از ویدیوهایش گفته بود که مردم ایران به موسیقی رپ نیاز دارند چون طبقات بالای اجتماع صدای خودشان را دارند و رپ، آوای صداهای در گلو مانده است.
با تمام انگیزه‌ای که داشت، برای توماج سخت بود که هزینه انتشار کارهایش را بپردازد و یک بار برای آن، وسایل خانه و موتورسیکلتش را فروخت. بسیاری از استودیوهای زیرزمینی دست رد به سینه‌اش زدند چون نمی‌خواستند با کسی که ترانه‌هایش به صراحت سیاسی بود کار کنند. او مجبور شد به شمال سفر کند تا یک تهیه‌کننده را که حاضر بود با او کار کند، پیدا کند.
اما با خروش خشم مردم در دسامبر ۲۰۱۷ بود که موسیقی توماج مخاطبانش را پیدا کرد. نخستین آهنگ پرطرفدارش «سوراخ موش» بود.
ناهید صیام‌دوست، استاد مطالعات رسانه و خاورمیانه در دانشگاه تگزاس، می‌گوید که تاریخچه ترانه‌های خشمگین به پیش از توماج بازمی‌گردد (و زبان رپ هم زبان اعتراض است) اما آنچه موسیقی توماج را از این دست ترانه‌ها متمایز می‌کند و به آن چهره جدیدی می‌بخشد، زبان تند و تیز ضدحکومتی آن است.
پس از محبوبیت آهنگ سوراخ موش، توماج در سپتامبر ۲۰۲۱ دستگیر شد و هواداران و حامیان او با هشتگ «توماج را آزاد کنید» خواستار آزادی‌اش شدند. به دنبال متهم شدن او به «تبلیغ علیه نظام»، پس از هشت روز با قرار وثیقه آزاد شد اما صابون زندان که به تن توماج خورد، او را مبارزتر کرد.
وقتی تظاهرات ضد رژیم در سپتامبر ۲۰۲۲ شروع شد، توماج مانند بسیاری از ایرانی‌ها فهمید که نمی‌تواند گوشه‌ای بنشیند و دست روی دست بگذارد. او به‌رغم احتمال بازگشت به زندان، ویدیوهایی از شرکت خود در تظاهرات مسالمت‌جویانه در شهرستان شاهین‌شهر منتشر کرد، دو آهنگ درباره شجاعت مردم ایران ضبط کرد و این‌گونه بود که هنرمند، به هنرش تبدیل شد.
ترانه‌های «میدون جنگه!» و «فال» حاصل تجربه این روزهای او بود.
توماج که می‌دانست دوباره بازداشت خواهد شد از خانه‌اش در شاهین‌شهر رفت و با کمک دوستانش از خانه امنی به خانه امن دیگر جابه‌جا شد.
پس از دستگیر شدنش اما ویدیوی اعترافات اجباری او از تلویزیون حکومتی پخش شد ...
هشتگ «توماج را آزاد کنید» همچنان در رسانه‌های اجتماعی می‌چرخد و نگین نیکنام، ساکن آلمان که مسوولیت صفحات توماج در رسانه‌های اجتماعی او را بر عهده دارد، تاکید می‌کند که جامعه جهانی با محکوم کردن اعمال حکومت و پاسخگو کردن آن درباره سلامت و وضعیت زندانیان سیاسی همچون توماج، نقش مهمی در فشار بر سران جمهوری اسلامی دارد.
نیکنام می‌گوید که توماج دربند به پدرش گفته است: «بابا آن بیرون کسی از من حرف می‌زند؟»
توماج می‌دانست که سکوت چاره کار نیست و صدای او، بخشی از روحیه جنگجوی نسل جدید ایرانیان است که نمی‌تواند در گلو خفه شود. جهان باید این را ببیند و درباره توماج و آنچه در ایران می‌گذرد حرف بزند.