ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهوری روسیه، شامگاه دوشنبه پنجم تیر ماه در یک سخنرانی تلویزیونی برنامه‌ریزی نشده، سرنگونی چندین هواپیمای روسیه و کشته شدن خلبانان آن را در جریان شورش واگنر تایید کرد. به گزارش گاردین، پوتین در این برنامه تلویزیونی «به وضوح عصبانی» بود.
رییس‌جمهوری روسیه پس از گذشت دو روز از آغاز شورش گروه واگنر علیه دولت، بار دیگر مقابل دوربین‌های تلویزیونی ظاهر شد و از جنگجویان و فرماندهان واگنر که به گفته او برای جلوگیری از خونریزی کنار کشیدند، تشکر کرد.
پوتین گزارش بلاگرهای نظامی مبنی بر کشته شدن خلبانان روسیه در جریان «شورش نافرجام» را تایید و به کشته‌شدگان ادای احترام کرد.
او گفت: «شجاعت و از خودگذشتگی خلبانان قهرمان کشته شده، روسیه را از عواقب ویرانگر و غم‌انگیزی نجات داد.»
گاردین درباره این سخنرانی نوشت: «به نظر می‌رسد پوتین همچنان اصرار به تعطیلی گروه واگنر دارد زیرا در این سخنرانی گفت که جنگند‌ه‌های این گروه حق انتخاب دارند که با وزارت دفاع قرارداد امضا یا در صورت تمایل به بلاروس نقل مکان کنند.»
این روزنامه بریتانیایی همچنین در مقاله‌ای تحلیلی با اشاره به تحولات اخیر روسیه نوشت: «بزرگ‌ترین دشمن اوکراین این باور غربی است که نمی‌تواند پوتین را شکست دهد ... اما اکنون زمان بازنگری در آن است.»
بر اساس این تحلیل، افسانه قدرت غیرقابل چالش ولادیمیر پوتین با شورش «یوگنی پریگوژین» و ارتش واگنر، به طرز مهلکی تضعیف شده است.
پریگوژین با زنده ماندنش، وضعیتی برای خطر کردن دیگران در روسیه ایجاد کرده که ممکن است بخواهند قدرت خود را در برابر کرملین آزمایش کنند.
محکوم سابق و شورشی امروز
اما اسم یک محکوم سابق که بیشتر دوران جوانی خود را پشت میله‌های زندان گذراند این روزها به نامی بسیار شنیده شده در جهان تبدیل شده است.
یوگنی پریگوژین که این روزها به‌عنوان دشمن ولادیمیر پوتین شناخته میشود، برای نزدیک شدن به رهبر روسیه چه مسیری را طی کرد؟
پریگوژین در سال ۱۹۶۱ میلادی در شهر لنینگراد -سن‌پترزبورگ امروزی- متولد شد، شروع سختی در زندگی داشت و پدرش را در جوانی از دست داد.
او که در سال‌های نوجوانی مرتکب دزدی می‌شد، به سرعت به جنایات جدی‌تری روی آورد. در سال ۱۹۸۱ و در سن ۲۰ سالگی، پس از محکوم شدن به جرم سرقت و کلاهبرداری به ۱۲ سال زندان محکوم شد. در سال ۱۹۸۸ مورد عفو قرار گرفت و دو سال بعد آزاد شد.
پریگوژین چندین سال از محکومیت خود را در سیستم اتحاد جماهیر شوروی در زندان به سر برد و در دهه ۹۰ میلادی و زمانی آزاد شد که روسیه پس از سال‌ها انزوا تحت حکومت کمونیسم، در حال باز کردن درهای کشور روی جهان بود.
او پس از آزادی همراه با مادر و ناپدری خود شروع به فروش هات‌داگ کرد.
پریگوژین از شرایط دوران پس از فروپاشی شوروی برای ایجاد یک «امپراتوری پذیرایی» استفاده کرد و به یک الیگارش ثروتمند تبدیل شد. او از این طریق به کرملین و دوستی با پوتین دسترسی پیدا کرد و حتی لقب «آشپز پوتین» را به دلیل کسب و کار پذیرایی‌اش در کرملین به دست آورد.
پریگوژین در نهایت در تعدادی از قراردادهای دولتی روسیه از جمله برای تامین غذای ارتش، به پیمانکار تبدیل شد. معامله‌ای که الکسی ناوالنی، منتقد پوتین را به زندان انداخت زیرا طبق ادعای ناوالنی، پریکوژین قوانین مناقصه را زیر پا گذاشته بود.
به گفته سامانتا دی بندرن از موسسه سلطنتی روابط بین‌الملل، «و اینجاست که همه چیز بسیار اسرارآمیز میشود. زیرا او خود را از فروشندگی هات‌داگ به رستوران‌داری بزرگ و سپس به یکی از نزدیکان کرملین پس از شوروی تبدیل کرد».
پریکوژین و گروه واگنر
گروه واگنر یک شرکت نظامی خصوصی تحت کنترل یوگنی پریگوژین است که در سال ۲۰۱۴ میلادی تاسیس شد. این گروه در جریان درگیری دونباس در شرق اوکراین، از جداییطلبان طرفدار روسیه در کودتا حمایت کرد و به دلیل حملات پنهانی، شناسایی و جمع‌آوری اطلاعات در جریان الحاق کریمه، مورد توجه جهان قرار گرفت.
تحقیقات در مورد گروه واگنر، دخالت احتمالی یک افسر سابق ارتش روسیه، دیمیتری اوتکین، کهنه سرباز جنگ روسیه در چچن را برجسته کرد. گمان می‌رود او اولین فرمانده میدانی واگنر بوده و نام این گروه را از علامت تماس رادیویی سابق خود برگرفته است.
تصور میشود در هفتههای قبل از تهاجم روسیه به اوکراین، واگنر حملاتی با «پرچم دروغین» انجام داد تا بهانه‌‌ای برای حمله به کرملین بدهد.
پریگوژین واگنر را تاسیس کرد تا یک مزدور در سایه باشد که هم در شرق اوکراین و هم به طور فزاینده‌ای برای اهداف مورد حمایت روسیه در سراسر جهان بجنگد.
شورای امنیت ملی ایالات متحده معتقد است حدود ۸۰ درصد از نیروهای واگنر از زندان‌ها آمده‌اند. اطلاعات بریتانیا نیز تعداد نیروهای فعال واگنر در اوکراین را ۵۰ هزار نفر اعلام می‌کند که یک‌چهارم کل نیروی روسیه را تشکیل می‌دهد.
پریگوژین که تا سپتامبر سال گذشته هر گونه ارتباط با این گروه را انکار کرده بود، با افتخار اعلام کرد واگنر را برای حمایت از جداییطلبان مورد حمایت روسیه در مناقشه دونباس تاسیس کرده است.
او گفت: «من خودم سلاح‌های قدیمی را تمیز کردم، جلیقه‌های ضد گلوله را خودم مرتب کردم و متخصصانی را پیدا کردم که می‌توانند در این مورد به من کمک کنند. از آن لحظه، در ماه می سال ۲۰۱۴، گروهی از میهن‌پرستان متولد شدند که بعدا گردان واگنر نام گرفت.»
جنایات گروه واگنر
گروه واگنر از سوی اتحادیه اروپا به نقض حقوق بشر در کشورهای آفریقایی از جمله مالی، موزامبیک و سودان متهم شده است.
سازمان ملل متحد و دولت فرانسه اعضای واگنر را به ارتکاب تجاوز جنسی و سرقت علیه غیر‌نظامیان در جمهوری آفریقای مرکزی متهم کرده‌اند.
واگنر نیروهای خود را به چندین درگیری در آفریقا و خاورمیانه از جمله جنگ داخلی سوریه اعزام کرده است. همچنین گمان می‌رود که این گروه برای دولت بورکینافاسو علیه شورش اسلام‌گرا کار می‌کند.
ارتش ایالات متحده در سال ۲۰۲۰، مزدوران واگنر را متهم کرد مین‌های زمینی و سایر مواد منفجره دست‌ساز را در داخل و اطراف طرابلس، پایتخت لیبی کار گذاشته‌اند چرا که مزدوران گروه واگنر در لیبی از نیروهای وفادار به ژنرال خلیفه حفتر حمایت می‌کردند.
اخیرا گزارش‌های نگران کنندهای از زندگی در این گروه مزدور از سوی اعضای سابق از جمله آندری مدودف منتشر شده است. مدودف پس از ترک هنگ واگنر در ماه ژانویه، از نروژ درخواست پناهندگی کرد. این جوان ۲۶ ساله گفت واگنر در تلاش برای استخدام جنگجویان بی‌رحم است.
او در مصاحبه‌ای با سی‌ان‌ان گفت واگنر کسانی را که نمی‌خواستند بجنگند جمع و در مقابل تازه‌واردان به آن‌ها شلیک می‌کرد: «به دو زندانی جلوی چشم همه شلیک کردند و آن‌ها را درست در سنگرهایی که به دست کارآموزان حفر شده بود، دفن کردند.»
در حالی که به نظر می‌رسید پریگوژین گاهی نسبت به مزدوران خود دلسوزی نشان می‌دهد، ظاهرا از کشته شدن وحشیانه یک فراری واگنر با پتک لذت می‌برده است.
پریگوژین در پاسخ به ویدیویی که در نوامبر سال گذشته از این عمل وحشیانه منتشر شد، گفت: «یک سگ مانند یک سگ می‌میرد.»
رابطه واگنر با دولت روسیه
کارشناسان بر این باورند که گروه واگنر در ظاهر یک شرکت خصوصی است اما مدیریت و عملیات آن عمیقا با جامعه نظامی و اطلاعاتی روسیه درهم تنیده است.
دولت روسیه قبلا دخالت در این گروه را رد و تاکید کرده بود فعالیت پیمانکاران خصوصی نظامی در روسیه «قانونی نیست». با این حال پوتین اخیرا اشغال باخموت از سوی واگنر را در سخنانی که تصور میشود اولین اعتراف وی از همکاری این گروه با دولت باشد، تمجید کرد.
بر اساس آمارهای ایالات متحده، حدود ۲۰ هزار سرباز روس در این جنگ کشته شدند که تقریبا نیمی از آن‌ها از گروه واگنر بودند.
این گروه اخیرا مقر خود را به یک ساختمان شیشه‌‌ای باشکوه در سن‌پترزبورگ منتقل کرده بود. ساختمانی که همچنین به‌عنوان یک مرکز فن‌آوری عمل و نمایشگاه‌‌هایی از تسلیحات پیشرفته را در امتداد راهروهای خاکستری استتار شده برگزار می‌کند.
ساموئل رامانی، از اندیشکده موسسه Royal United Services معتقد است: «این سازمان آشکارا در شهرهای روسیه، روی بیلبوردها آگهی استخدام دارد و در رسانههای روسی از آن به عنوان یک سازمان میهن‌پرست نام برده میشود.»
آندری کولسنیکوف، از مرکز کارنگی روسیه اوراسیا گفته است: «پریگوژین محصول کرملین است. او می‌تواند علیه بخشی از نزدیکان پوتین باشد اما اگر علیه خود او بود، یک شبه ناپدید می‌شد.»
مارک گالئوتی از دانشگاه کالج لندن، متخصص در امور امنیتی روسیه، در پادکست خود «در سایه‌‌های مسکو» گفته است: «پریگوژین یکی از چهره‌های نزدیک پوتین یا از افراد مورد اعتماد او نیست. پریگوژین آنچه را کرملین می‌‌خواهد انجام می‌دهد و در این فرآیند، بسیار خوب عمل می‌کند. اما موضوع همین است. او بخشی از کارکنان است نه بخشی از خانواده.»
سرگئی مارکوف، مشاور سابق کرملین و کارشناس سیاسی معتقد است: «دولت روسیه از آقای پریگوژین قول گرفته که او جنبش سیاسی خود را ایجاد نخواهد کرد یا به یک حزب پارلمانی نخواهد پیوست مگر اینکه مقامات این کار را از او بخواهند.»
به گفته مارکوف، «آن‌ها کمی از او می‌ترسند و او را فردی ناخوشایند می‌دانند».
اختلاف بین واگنر و کرملین چگونه شکل گرفت؟
نیروهای واگنر نقش تعیین کنندهای در تهاجم روسیه به اوکراین داشتند و موفق شدند شهر باخموت را که خونین‌ترین و طولانی‌ترین نبردها در آن رخ داد تصرف کنند. اما جنگ قدرت بین کرملین و پریگوژین صراحتا باعث شده است بال‌های این گروه از سوی مسکو بریده شود.
پریگوژین بارها از مقامات ارشد نظامی روسیه انتقاد و آن‌ها را به بی‌کفایتی و عدم تامین سلاح و مهمات برای نیروهایش متهم کرده است.
وزارت دفاع روسیه همه پیمانکاران نظامی خود را ملزم کرده بود تا قبل از آغاز ماه ژوئن، با آن وزارت‌خانه قرارداد امضا کنند اما پریگوژین که اختلافاتش با این وزارت‌خانه به سال‌ها قبل برمی‌گردد، از اجرای آن سر باز زد و این اقدام را به‌عنوان تلاشی از سوی دولت برای به دست آوردن کنترل بیشتر بر گروه واگنر تلقی کرد.
پریگوژین با صدور بیانیه‌ای خشم‌آلود اعلام کرد نیروهایش قراردادها را تحریم خواهند کرد.
این اختلاف در روز جمعه ۲۳ ژوئن، زمانی که پریگوژین، وزیر دفاع روسیه، سرگئی شویگو را به نابودی جنگنده‌هایش و جعل و دروغ برای توجیه حمله به اوکراین متهم کرد، به نقطه بحرانی رسید.
او در یک پیام تلگرامی خواستار شورش مسلحانه شد و در آن قول داد جلوی شرارت مقامات ارشد کرملین را بگیرد.
رهبر گروه واگنر مستقیما پوتین را هدف قرار نداد و در عوض ادعا کرد برای بیش از یک سال و به قیمت بیش از ۳۵۰ هزار نفر تلفات در جنگ، رییس‌جمهوری روسیه از سوی شویگو فریب داده شده است.
او گفت که جنگ لازم بود تا شویگو بتواند مارشال شود و دومین نشان ستاره قهرمان را به دست آورد؛ «جنگ برای غیرنظامی کردن یا نازی‌زدایی اوکراین نبود».
پریگوژین در تلگرام گفت: «این جنگ برای یک ستاره اضافی لازم بود.»
بیانیه او اما خشم پوتین را برانگیخت. رییس‌جمهوری روسیه این بیانیه را «خنجر زدن از پشت» خواند و متعهد شد کسانی را که به روسیه خیانت کرده‌اند، مجازات خواهد کرد.
پریگوژین در پیام دیگر تلگرامی‌اش هشدار داد نیروهایش از مرز اوکراین عبور کرده و آماده‌اند هر کسی یا چیزی را که هنگام ورود به شهر روستوف در روسیه سر راهشان قرار بگیرد، نابود کنند.
با این حال تا اواخر روز جمعه ۲۴ ژوئن، هیچ مدرک محکمی مبنی بر پیشروی گروه واگنر به سمت روستوف وجود نداشت.
بحران پس از آن عمیق‌تر شد که پریگوژین اعلام کرد جنگنده‌هایش وارد منطقه روستوف روسیه شده و تاسیسات نظامی کلیدی شهر را اشغال کرده‌اند.
این شهر مقر فرماندهی نظامی جنوب روسیه و محل زندگی حدود یک میلیون نفر است.
رییس‌جمهوری روسیه در پاسخ گفت: «هر گونه آشفتگی داخلی به‌عنوان یک تهدید مرگ‌بار برای کشور است. این ضربه‌ای به روسیه است و اقدامات ما برای محافظت از مردم و میهن خواهد بود. چنین تهدیدی با واکنش شدیدی مواجه خواهد شد.»
اما پریگوژین در تلگرام پاسخ داد که رییس‌جمهوری عمیقا در اشتباه است. او گفت که جنگجویانش وطن‌پرست هستند و تاکید کرد: «هیچ‌کس به درخواست رییس‌جمهوری یا شخصی دیگر خود را تسلیم نمی‌کند.»
این یک تهدید مستقیم‌تر برای پوتین بود؛ کاری که پریگوژین در گذشته از آن اجتناب کرده بود.
اف‌اس‌بی، سرویس امنیت فدرال (FSB)، یک پرونده جنایی علیه پریگوژین باز کرد و او را به دعوت به «شورش مسلحانه» متهم کرد.
در بیانیه اف‌اس‌بی آمده است: «اظهارات و اقدامات پریگوژین در واقع فراخوانی برای آغاز درگیری داخلی مسلحانه در قلمرو فدراسیون روسیه و خنجری به پشت سربازان روسی است که با نیروهای طرفدار فاشیست اوکراین می‌جنگند.»
چه اتفاقی خواهد افتاد؟
شورش کوتاه‌مدت با توافقی در شامگاه شنبه ۲۵ ژوئن به پایان رسید. توافقی که با میانجی‌‌گری الکساندر جی. لوکاشنکو، رهبر بلاروس و از متحدان نزدیک پوتین صورت گرفت و به پریگوژین اجازه داد بدون آسیب به بلاروس تبعید شود.
اتهامات او و سربازانش که نقش مهمی در میدان‌های جنگ در شرق اوکراین بازی کرده بودند، کنار گذاشته شد.
هر چند پوتین شامگاه دوشنبه سرانجام مقابل دوربین ظاهر شد و در یک سخنرانی، گزارش بلاگرهای نظامی مبنی بر سرنگونی چندین هواپیمای دولت روسیه و کشته شدن خلبانان آن‌ها را در جریان شورش گروه واگنر تایید کرد.
یک روز پس از خنثی شدن شورش مسلحانه مزدوران واگنر علیه دولت روسیه اما نه پوتین و نه رهبر مزدور در انظار عمومی ظاهر نشدند و بر حس عدم اطمینان و سردرگمی حاکم بر روسیه افزودند.
از بسیاری جهات، این قیام ۲۴ ساعته اقتدار پوتین را از بین برد و اعتبار او را به‌عنوان رهبری که مایل به مجازات بی‌رحمانه هر کسی بود که او را به چالش می‌کشد، تضعیف کرد.
انتقادات و اقدامات پریگوژین، توجیهات روسیه برای جنگ در اوکراین را زیر سوال برد.
گرچه ممکن است تاثیر این چالش مستقیم با کرملین که ظاهرا بدون مجازات باقی ماند، در روزها یا هفتههای آتی احساس نشود اما می‌تواند بر سرنوشت اوکراین و جایگاه جهانی روسیه تاثیر بگذارد زیرا شریکانی مانند چین، قدرت اقتدار پوتین را ارزیابی می‌کنند.
پریگوژین در مسیر مسکو اعلام عقب‌نشینی غافلگیر کننده کرد اما واضح است که تلاش او همچنان بزرگ‌ترین تهدید برای پوتین از زمان رسیدن به قدرت رسیدن در تابستان ۱۹۹۹ است.
همه، اعم از وفادار یا غیر وفادار، می‌توانند ببینند که پوتین آشکارا مورد حمله قرار گرفته؛ موضوعی که نشان دهنده ضعف اوست. حتی روس‌هایی که با کرملین در ارتباط بودند، موافق هستند که پوتین در برخورد با این شورش «ضعیف» به نظر رسیده است.
هنگامی که دیکتاتورها با تلاش برای کودتا روبه‌رو می‌شوند، ناامیدانه سعی می‌کنند اطلاعات را کنترل کنند، اقتدار خود را ابراز کنند و تا حد امکان در انظار حضور داشته باشند. در این مسیر، بسیار مهم است که آرام و مقتدر به‌نظر برسند. نوعی از استراتژی که رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهوری ترکیه، در سال ۲۰۱۶ به کار گرفت؛ زمانی که پیامی را از طریق فیس‌تایم در جریان کودتا برای ملت پخش کرد.
کودتاهای موفق، رژیم را در لحظه ضعف غافلگیر می‌کنند. در این نمونه، پریگوژین تصمیم گرفت در لحظه‌ای حمله کند که کرملین در بن‌بست خونین و به ظاهر بی‌معنی در اوکراین گرفتار شده است. او طرح خود را به خوبی زمان‌بندی کرد.
بخش امنیتی روسیه مملو از رقابت داخلی است به این معنی که هیچ جناحی بر بقیه تسلط ندارد. سه سرویس امنیتی و اطلاعاتی اصلی پوتین اس‌وی‌آر (SVR)، جی‌آر‌یو (GRU) و اف‌اس‌بی هستند که شعبه‌های ویژه عملیاتی نیز دارند. نتیجه این رقابت ایجاد آیینه‌ای از اطلاعات نادرست است که باعث شده هیچ‌کس در روسیه نتواند به چیزی اعتماد کند.
پوتین آنچه را که اکنون با آن مواجه است به انقلاب روسیه در سال ۱۹۱۷ تشبیه کرد. یعنی زمانی که بلشویک‌ها، تزار نیکلاس دوم روسیه را در بحبوحه جنگ جهانی اول سرنگون و کشور را وارد جنگ داخلی کردند.
استیو هال، افسر سابق سیا که در حال حاضر با سی‌ان‌ان همکاری می‌کند، بر این باور است که پریگوژین خود را در موقعیتی بسیار مخاطره‌‌آمیز قرار داده است و به خوبی میداند با چه چیزی روبه‌رو میشود: «پریگوژین دقیقا میداند این کار چه خطری دارد ... جالب است چون او باید محاسبه کرده باشد که می‌تواند این کار را انجام دهد ... پس امکان حصول نتیجه هم وجود داشته است.»
آنتونی جی.بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا، روز یک‌شنبه گفت که شورش کوتاه‌مدت، شکاف‌هایی را در تسلط پوتین بر قدرت آشکار و آینده جنگ روسیه در اوکراین را با تردید مواجه کرده است.
از پایان جنگ جهانی دوم، دو-سوم دیکتاتورها در کودتا سرنگون شده‌‌اند. با این حال در سال‌های اخیر کودتا کمتر رایج بوده است.
در اوج دوران جنگ سرد، به طور متوسط سالانه ۱۳ توطئه کودتا در سطح جهان اجرا می‌شد.
موفق‌ترین کودتاها آن‌هایی بوده‌اند که کل ارتش در آن متحد شده باشد. برای مثال در تایلند کودتا معمولا به وسیله نیروهای نظامی اجرا میشود که به دنبال سرنگونی سیاستمداران غیرنظامی هستند.
اما هنگامی که کودتا به وسیله یک جناح در بخش نظامی انجام میشود -همانطور که در روسیه اتفاق افتاد- وضعیت پیچیده‌تر خواهد شد. در این نوع از کودتا، توطئه‌گران در حال انجام یک بازی روانی برای ایجاد این تصور هستند که کودتای آن‌ها به پیروزی رسیده است.
هیچ‌کس نمی‌خواهد در طرف بازنده باشد زیرا مجازات‌ها وحشیانه خواهد بود. اگر به دیکتاتور وفادار بمانید و او سرنگون شود، ممکن است از سوی غاصبان زندانی و حتی اعدام شوید اما اگر به طرح بپیوندید و شکست بخورید، همان سرنوشت در انتظار شما خواهد بود.
هنگامی که چنین کودتایی موفق میشود، به نقطه اوج یا «اثر واگن» می‌رسد. پدیده‌ای فکری-روانی که افراد دنباله‌رو دیگران شده و فارغ از نتیجه، کاری را که گروهی از مردم انجام می‌دهند، تقلید می‌کنند. به این اثر «ذهنیت گله‌ای» نیز گفته میشود.
هنگامی که ارتش نمی‌تواند قاطعانه در برابر یک کودتا عمل کند، این تاخیر به طراحان فرصت مناسبی برای باورپذیری می‌دهد. اگر پریگوژین عملیات خود را برای مدت طولانی‌تری ادامه می‌داد، شانس موفقیت او هم بیشتر بود.
کودتاها بحران‌‌های سریعی هستند که با عدم اطمینان تعریف می‌شوند و در آن هیچ‌کس واقعا نمی‌داند چه اتفاقی می‌افتد. همه بر اساس اطلاعات ناقص عمل می‌کنند و مجبور به اتخاذ تصمیم‌های فوری می‌شوند.
بنابراین اگر یک طرح نظامی علیه پوتین موفق شود، چگونه به نظر می‌رسد؟ پاسخ، در کمال تعجب، شامل نبرد تانک با تلفات گسترده یا درگیری مسلحانه در خیابان‌‌های مسکو نخواهد بود.
کودتا یکی از غیرقابل پیش‌بینی‌ترین رویدادها در سیاست است. اگر کسی ادعا می‌کند میداند پوتین چگونه سقوط می‌کند، او دروغ می‌گوید.