یک روز پس از دستگیری رییس دولت خودخوانده آرتساخ از سوی جمهوری آذربایجان، مقام‌های این دولت از انحلال «جمهوری جدایی‌طلب» قره‌باغ کوهستانی خبر دادند. این تصمیم که روز پنجشنبه ششم مهر اعلام شد، پایانی خواهد بود بر سه دهه تلاش برای خودمختاری این منطقه.
ساموئل شاهرامانیان، رییس‌جمهوری دولت خودخوانده آرتساخ روز پنجشنبه شش مهر با امضای فرمانی، «انحلال» همه نهادها و سازمان‌های دولتی این منطقه جدایی‌طلب را از اول ژانویه ۲۰۲۴ (برابر با ۱۱ دی) اعلام کرد.
به گفته او از این تاریخ به بعد جمهوری قره‌باغ یا همان آرتساخ «دیگر وجود ندارد»؛ موضوعی که به منزله تسلیم رسمی این دولت خودخوانده در برابر آذربایجان است.
در بخش دیگری از این فرمان که حاصل مذاکره با نمایندگان باکو با میانجی‌گری نیروهای حافظ صلح روسیه است، تاکید شده که ساکنان ارمنی قره‌باغ به صورت فردی و مستقل می‌توانند درباره زندگی در این منطقه به‌عنوان شهروندان آذربایجان یا ترک قره‌باغ تصمیم بگیرند.
دوگانه تراژدی ملی/بازیابی پیروزمندانه حاکمیت در قره‌باغ
تا پیش از صدور فرمان دولت خودخوانده آرتساخ و بر اساس گزارش دولت ایروان، از زمان حمله برق‌آسای باکو در هفته گذشته، ۶۵ هزار و ۳۶ نفر از جمعیت ۱۲۰ هزار نفری قره‌باغ به ارمنستان گریخته‌اند.
با این حال نیروهای امنیتی آذربایجان، ارامنه را پیش از عبور از مرز به دقت بازرسی می‌کنند تا افرادی را که به‌زعم آنان مرتکب جنایات جنگی شده‌اند شناسایی و دستگیر کنند.
خبرگزاری رویترز در گزارشی با اشاره به فرمان شاهرامانیان نوشت که این نتیجه برای باکو و رییس‌جمهوری آن، الهام علی‌اف، «بازیابی پیروزمندانه حاکمیت» بر منطقه‌ای است که در سطح بین‌المللی به‌عنوان بخشی از قلمرو آذربایجان به رسمیت شناخته شده است.
اکثریت قومی ارمنی قره‌باغ اما طی جنگی در دهه ۹۰ میلادی، عملا استقلال این منطقه را به دست آورده بودند.
از سوی دیگر این رویداد برای ارامنه یک شکست و تراژدی ملی محسوب می‌شود.
آذربایجان و ارمنستان پیش از این دو بار بر سر منطقه قره‌باغ وارد جنگ شده‌اند که نخستین مورد آن در سال‌های ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۴ بود و جنگ اخیر دو کشور نیز در سال ۲۰۲۰ میلادی بود.
با این حال تنش‌های بین دو کشور بر سر این منطقه از روز سه‌شنبه ۲۸ شهریور با حمله جمهوری آذربایجان دوباره شدت گرفت اما پس از حدود یک شبانه‌روز با میانجی‌گری فرماندهی نیروهای حافظ صلح روسیه مستقر در قره‌باغ کوهستانی، طرفین در مورد توقف کامل درگیری‌ها توافق کردند.
پیروزی سریع آذربایجان در این حمله، نقطه اوج چندین دهه مبارزه برای بازپس‌گیری کنترل قره‌باغ بود که جمعیت ارمنی آن در یک جنگ بزرگ در دهه ۱۹۹۰ و مصادف با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، از هم جدا شدند.
کوچ گسترده ارامنه و نگرانی درباره پاک‌سازی قومی
یک هفته پس از شکل‌گیری این تنش‌ها، خبرگزاری اینترفاکس به نقل از نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان نوشت که وضعیت موجود نشان می‌دهد «در روزهای آینده هیچ ارمنی‌ای در قره‌باغ باقی نخواهد ماند».
پاشینیان این اقدام را «یک پاک‌سازی قومی» خواند.
رویترز در گزارشی نوشت که باکو این اتهام را رد کرده و می‌گوید ارامنه را «مجبور به ترک این منطقه نمی‌کند».
دولت آذربایجان ادعا کرده که اقوام ارمنی و آذری قره‌باغ به صورت مسالمت‌آمیز ادغام می‌شوند و حقوق قومی-شهروندی ارمنی‌ها تضمین خواهد شد.
در مقابل اما ارمنی‌های ساکن قره‌باغ معتقدند به خاطر تاریخ طولانی خونریزی بین دو طرف از جمله دو جنگ از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، حرف علی‌اف قابل اعتماد نیست.
از این رو آنان به‌طور دسته‌جمعی از جاده کوهستانی مارپیچی که قره‌باغ را به ارمنستان وصل می‌کند در حال فرار هستند. بحرانی انسانی که نگرانی و واکنش آمریکا و سایر دولت‌های غربی را در پی داشته است. آن‌ها خواستار دسترسی ناظران بین‌المللی بر رفتار دولت آذربایجان با مردم محلی هستند.
سامانتا پاور، رییس آژانس توسعه بین‌المللی آمریکا از دریافت گزارش‌هایی بسیار نگران کننده درباره «اعمال خشونت علیه غیرنظامیان» خبر داد.
با این‌حال باکو تاکید دارد در جریان «اقدامات ضد تروریستی» دولت آذربایجان به مردم غیرنظامی ساکن قره‌باغ آسیبی نرسیده است و تنها «تشکیلات مسلح غیرقانونی و تاسیسات نظامی ارمنستان» هدف قرار گرفته‌اند.
با وجود این در حالی که علی‌اف هفته گذشته گفت با ارامنه غیرنظامی قره‌باغ مشکلی ندارد، رهبران آن‌ها را «جنایتکار» توصیف کرد و وعده داد به دست عدالت سپرده خواهند شد.
در همین راستا روبن وارطانیان، رییس سابق دولت قره‌باغ روز چهارشنبه هنگام تلاش برای ورود به خاک ارمنستان دستگیر شد.
سرویس امنیتی دولت آذربایجان روز پنجشنبه ششم مهر اعلام کرد که او به «تامین مالی تروریسم» و «عبور غیرقانونی از مرز آذربایجان در سال گذشته» متهم شده است.
اما دیوید بابایان، مشاور رهبر خودخوانده قره‌باغ در بیانیه‌ای گفت که داوطلبانه خود را به مقامات آذربایجان تسلیم می‌کند.
رویترز در گزارش خود کوچ دسته‌جمعی مردم عادی را یکی از ویژگی‌های «مناقشه قره‌باغ از زمان شروع آن در اواخر دهه ۶۰ خورشیدی» دانست؛ یعنی همان زمان که اتحاد جماهیر شوروی به سمت فروپاشی پیش رفت.
بر اساس این گزارش بین سال‌های ۱۳۶۷ و ۱۳۷۳ خورشیدی حدود ۵۰۰ هزار آذربایجانی از خانه‌های خود در قره‌باغ و مناطق اطراف آن رانده شدند و از سوی دیگر، درگیری‌ها باعث شد ۳۵۰ هزار ارمنی خاک آذربایجان و ۱۸۶ هزار آذربایجانی خاک ارمنستان را ترک کنند.
رویترز به نقل از مردم محلی نوشت بسیاری از ارمنی‌‌هایی که این هفته با ماشین های سنگین، کامیون‌‌ها، اتوبوس‌‌ها و حتی تراکتورها فرار کردند، گفتند گرسنه و ترسیده‌‌اند.
پدر دیوید، یک کشیش ۳۳ ساله ارمنی هم به رویترز گفت این یکی از تاریک‌ترین صفحات تاریخِ پر از سختیِ ارمنستان است.